همهْ اجزای عالم دارای حیات ،استعداد وشعورند(ادامه)

 جان جمادان: نیرویى که خدا در آنان نهاده است و بدان نیرو تسبیح مى‏گویند.

فاش تسبیح جمادات آیدت: اشاره دارد به آیه واقعه در سوره بنى اسرائیل که مى‏فرماید:« وَ إِنْ مِنْ شَیْ‏ءٍ إِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً » یعنى چیزى در عالم نیست مگر اینکه خدا را تسبیح مى‏گوید تسبیحى که آمیخته بحمد خداوند است و لیکن شما تسبیح آنها را نمى‏فهمید و بى‏شبهه خداوند بردبار و آمرزنده است.[1]

قندیل: استعارت از نور درونى که موهبت الهى است بر بنده.

غَىّ: گمراهى.

اعجمى: کنایه از نادان است.

( 1020) چون شما بطرف جماد شدن و افسردگى سیر مى‏کنید کى ممکن است محرم جان جمادات شوید . ( 1021) از افسردگى و جمودت گذشته بعالم جان برو و غلغله اجزاء جهان را بگوش جان بشنو . ( 1022) که آشکارا صداى تسبیح گفتن جمادات بگوشت رسیده و وسوسه تأویل‏هایى که براى تسبیح جمادات مى‏کردى از تو زایل شود . ( 1023) چون‏ جان تو براى دیدن چراغى ندارد از این جهت است که تسبیح جمادات را تأویل مى‏کنى‏ . ( 1024) و مى‏گویى که غرض تسبیح ظاهرى نیست و اگر کسى دعوى دیدن و شنیدن آن را بکند خیال است و گمراهى‏ . ( 1025) بلکه بیننده که آن را مى‏بیند بر اثر عبرت تسبیح گو مى‏گردد. ( 1026) پس چون او باعث تسبیح گفتن شده مثل این است که خود تسبیح گفته است‏. ( 1027) تأویلى که معتزله مى‏کنند این است راستى واى بر کسى که نور حال ندارد. ( 1028) وقتى آدمى از حس بیرون نیامده باشد فهمش از تصویر غیبى عاجز خواهد بود .

روی سخن با کسانی است که با معیارهای مادی و موازین این جهان محدود می‌خواهند اسرار عالم معنا را دریابند. «سوی جمادی می‏‏روید»، یعنی در موازین این جهان محدود هستید و«جان جمادان» همان رابطهْ آنها با حق است که ما درک نمی‏‏کنیم. از این عالم ماده به عالم «جان‏ها» روی آورید تا ببینید که «اجزای عالم» در ذکر حق چه سر و صدا وغلغله‌ای دارند. «تأویل» در کلام مولانا، یعنی شرح و استنباط از کلام حق چنان‌که موافق تمایلات ما باشد. این گونه تأویل، گمراهی و «وسوسه» است. مولانا می‏‏گوید: اگر تسبیح جمادات را بشنوی، دیگر به تأویل روی نمی‏‏آوری و گمراه نمی‏‏شوی، اما برای ادراک تسبیح جمادات، باید «جان تو» به نور حق روشن باشد و این «بینش» را از «قندیل» نور حق به دست آوری. مولانا عقیده معتزله را نقل می‏‏کند. (به پیروان واصل‌بن‌عطا، معتزله می‌گویند. این فرقه، مشاهدهْ عالم غیب را در این جهان ناممکن می‏‏شمارند) به نظر مولانا، چون حس باطن ندارند، مانند اهل ظاهر فقط چیزی را می‌پذیرند که با حواس ظاهر قابل درک است. مولانا در این سه بیت تأویل‏های اهل حس یا معتزله را بازگو می‌کند: غرض از تسبیح جمادات، تسبیح ظاهر و قابل شنیدن نیست.اگر کسی «دعوی» کند که عالم غیب را مشاهده می‏‏کند، خیال گمراهانه‌ای است. تا ما در این دنیا هستیم آن جهان را نمی‌بینیم و فقط از این جهان عبرت می‏‏گیریم و از طریق این عبرت‌ها آن جهان را می‌شناسیم و «تسبیح خوان» می‌شویم. همین عبرت‌ها و اشارات پروردگار ما را به تسبیح‌گفتن می‏‏خواند. این خود مانند تسبیح‌گفتن است. به عبارت دیگر، یاد خدا کافی است. مولانا معتزلی‏ها را همانند کسانی می‏‏بیند که نور حال ندارند؛ یعنی در باطن آنها روشنی و اردات قلبی نیست. او می‌گوید: انسانی که از مرتبه حس مادی بالاتر نرفته باشد، با «تصویرعالم غیب» آشنایی نمی‏‏یابد.